Roli i elemtenteve organik në organizmin e njeriut
Përbërjet komplekse
Përbërjet komplekse takohen në çdo hap në jetën e përditshme dhe mbartin
një rëndësi të dorës së parë në organizimin e së gjallës. Përbërësi thelbësor i
gjakut, hemoglobina, përbëhet nga hemi, që është një përbërje komplekse dhe
globina që është një proteinë. Hemi, kompleks me ngjyrë të kuqe me
kompleksoformues hekurin, ka një strukturë të rrafshtë katrore. Ky kompleks, në
një nga pozicionet e bashkërendimit, mbi rrafshin e tij, lidh një molekulë të
madhe proteine që është globina. Në pozicionin e kundërt fiksohet molekula e
oksigjenit dhe në këtë mënyrë hemoglobina e gjakut, bën transportin e tij nga
mushkëria në qelizë.
Klorofili, pigmenti i gjelbër i bimëve, është një kompleks i ngjashëm me
hemin. Ai ka ligande organike që përmbajnë azot të ngjashëm me ligandet e hemit
të hemoglobinës, por që si kompleksoformues, në vend të hekurit, ka magnez. Bimët
kanë ngjyrë të gjelbër, sepse klorofili përthith dritën me ngjyrë të verdhë dhe
drita e pasqyruar paraqitet e gjelbër. Energjia që përftohet nga përthithja e
kësaj drite, përdoret në procesin e fotosintezës.
Enzimat
Ndikimi i jashtëzakonshëm i katalizatorëve është më i dukshëm në
proceset biologjike. Në fakt, shumë reaksione kimike që ndodhin në organizmat e
gjalla, kryhen në temperatura relativisht të ulëta, por, pavarësisht kësaj,
janë mjaft të shpejta dhe kjo falë pranisë së katalizatorëve të veçantë që
quhen enzima.
Enzimat përbëhen nga molekula të mëdha proteinash dhe veprimi i tyre
katalitik është i mundur falë strukturës së tyre të veçantë. Në fakt, enzimat
kanë në sipërfaqe të tyre një lloj grope që quhet vendi aktiv, në gjendje të
marrë brenda tij, në mënyrë përzgjedhëse, molekulat që duhet të reagojnë, të
quajtura substrakt. Kjo gjendje i ngjan pak a shumë asaj të përputhjes së çelësit
me hapësirën e bravës. Me fjalë të tjera, molekula ”çelës” reagon vetëm kur
gjendet në vendin aktiv të enzimës së saj “bravë”. Pasi është kombinuar me
vendin aktiv, molekula reagon dhe shndërrohet:
molekulat e produkteve largohen nga vendi aktiv i cili bëhet gati të
presë një molekulë të re substrakti.
Kur molekula nuk e gjen enzimën e saj
specifike, nuk krijohen kushtet që ajo të reagojë dhe ky fakt mund të
shkaktojë probleme serioze. Për të shmangur një nga këto probleme, prej më shumë
se një viti gjendet në shitje një produkt i veçantë, qumështi HD. Kjo shenjë (High Digestibility) tregon një
lloj qumështi me tretshmëri të lartë, pra, një qumësht që mund të konsumohet
edhe nga ata njerëz që nuk arrijnë të tretin laktozën, sheqerin e pranishëm në
qumështin e gjitarëve. Është vërtetuar se tretja e laktozës ndodh vetëm në
praninë e një katalizatori të veçantë, enzimës së quajtur laktazë. Është vërejtur se organizmi i disa njerëzve,
me kalimin e viteve shfaq mangësi në prodhimin e laktazës. Kjo e metë shkakton
problemin ushqimor të përshkruar më sipër. Nëpërmjet një trajtimi para
ambalazhimit, laktoza shndërrohet në dy sheqerna më të thjeshta, në glukozë dhe
në galaktozë. Ky shndërrim është pikërisht ai që ndodh në organizëm nëpërmjet
enzimës laktazë. Kështu që mund të themi se qumështi HD është një qumësht . . .
gati i tretur.
Reaksionet e katalizuara nga enzimat janë 108 deri në 1020
herë më të shpejta se reaksionet e pakatalizuara. Le të marrim, për shembull,
reaksionin e djegies së glukozës. Nëse e realizojmë në laboratorë, në
temperaturën 37 °C, për shkak të energjisë së tij të lartë të aktivizimit,
reaksioni është aq i ngadaltë saqë duket sikur nuk ndodh fare. Në po këtë
temperaturë në qelizat e trupit tonë, ai ndodh shpejt pikërisht falë pranisë së
enzimave.
Shpesh enzimat veprojnë bashkë me lëndë të tjera si vitaminat dhe jonet
metalore: prandaj është e rëndësishme që dieta e përditshme të jetë e pasur me
vitamina dhe kripëra minerale.
Lëndët ushqyese
Pjesa më e madhe e lëndës organike që gjendet tek ushqimet përbëhet nga
proteinat, yndyrnat dhe sheqernat, që janë makromolekula, pra molekula të mëdha
që formohen nga bashkimi i molekulave më të vogla. Në lidhjet që bashkojnë mes
tyre atomet e këtyre lëndëve ndodhet energjia kimike. Ky është i vetmi burim i
përdorshëm energjie nga kafshët dhe njeriu, pasi këto gjallesa nuk janë në
gjendje të shfrytëzojnë energjinë e diellit, siç bëjnë bimët.
Proteinat, sheqernat dhe yndyrnat janë lëndë të nevojshme në sasi të mëdha,
prandaj quhen makroushqyes, ndërsa lëndë të tjera si natriumi, kaliumi,
kalciumi, zinku, bakri, jodi, magnezi janë të nevojshme për funksionet e
ndryshme të trupit, por në sasi më të vogla që maten në miligramë. Këto lëndë
quhen mikroushqyese. Të tjera elemente, si kromi, kobalti, seleniumi janë të
nevojshme në sasi shumë më të vogla, vetëm në disa mikrogramë. Këto lëndë quhen
gjurmë elementesh. Mikroushqyesit dhe gjurmët e elementeve gjenden te bimët (nikeli,
kromi), te mishi i kuq (hekuri, bakri), te qumështi (kobalti), te peshku (jodi,
seleniumi) etj. Përveç makro dhe mikroushqyesve, ushqimet duhet të përmbajnë
edhe vitamina. Këto lëndë, megjithëse në sasi të vogla, janë molekula të
domosdoshme për rritjen dhe mbarëvajtjen e funksioneve të trupit.
Molekulat e dietës: sheqernat, yndyrnat, proteinat
Sheqernat ose karbohidratet. Bimët janë prodhuese të mëdha të sheqerit. Sheqernat më të përhapura në
lëndët ushqimore janë sakaroza (disakarid) dhe amidoni (polisakarid), që i
gjejmë te kallami dhe panxhari i sheqerit, si edhe te farërat e drithërave,
patatet, bananet etj. Nga qumështi nxjerrim një tjetër sheqer të rëndësishëm,
laktozën. Sakaroza, laktoza dhe amidoni janë sheqerna të përbëra. Gjatë tretjes
ato kthehen në sheqerna të thjeshta.
Sheqeri i thjeshtë më i rëndësishëm
është glukoza. Glukoza përdoret nga të gjitha qelizat e trupit tonë për të përftuar
energji, e cila çlirohet gjatë frymëmarrjes qelizore.
Organi që konsumon më shumë glukozë është truri (120 – 140 gramë në ditë).
Edhe pse është kaq e rëndësishme, glukoza nuk grumbullohet në qeliza të
ndryshme të organizmit, me përjashtim të qelizave të mëlçisë dhe të muskujve,
ku atë e gjejmë si rezervë të glikogjenit.
Yndyrnat. Yndyrnat, si ato me origjinë bimore dhe ato me origjinë shtazore, janë
burime të përqendruara të energjisë kimike. Yndyrnat gjenden në farat e bimëve,
ku shërbejnë si ushqim për bimën e ardhshme. Ato gjenden si rezervë energjie
edhe në indin dhjamor të kafshëve, të cilin e përdorin në periudhën e gjumit
dimëror (letargjisë) si dhe kur ndërmarrin shtegtime të gjata. Yndyrnat gjenden
edhe te qumështi i gjitarëve, që shërben për të ushqyer të vegjlit e tyre në
muajt e parë të jetës. Një person me masë 75 kg ka një rezervë yndyrore prej
rreth 15 kg.
Pjesa më e madhe e yndyrnave përbëhet
nga trigliceridet, që formohen nga një molekulë glicerine dhe nga tri molekula
të acideve yndyrore. Trigliceridet me origjinë bimore janë vajrat, kurse ato me
origjinë shtazore janë gjalpi dhe dhjami.
Në yndyrnat me origjinë shtazore, acidet yndyrore të lidhura me glicerinën
janë kryesisht të ngopura. Tek vajrat, acidet yndyrore janë kryesisht të
pangopura. Acidet yndyrore të pangopura, kanë për të njëjtën sasi të atomeve të
karbonit një sasi më të vogël hidrogjeni. Prania e tyre është e domosdoshme për
ndërtimin e membranave qelizore. Në fakt, dy të tretat e acideve yndyrore të
fosfolipideve të membranave janë të pangopura.
Dy acide yndyrore të pangopura, acidi oleik dhe acidi linoleik janë
thelbësorë, pra duhet të merren me dietën sepse organizmi nuk është në gjendje
ti prodhojë vetë.
Një yndyrë me origjinë shtazore është edhe kolesteroli. Ai është një lëndë
e ngjashme me dyllin që gjendet te mishrat, e verdha e vezës, gjalpi etj.
Kolesteroli, në kushte të veçanta, depozitohet në muret e enëve të gjakut, siç
janë arteriet dhe venat, duke formuar disa pllakëza që i forcojnë ato dhe që
mund të pengojnë apo edhe të bllokojnë rrjedhën e gjakut. Depozitimet e
kolesterolit janë shkaku i një sëmundjeje që quhet arteriosklerozë. Nisur nga kërkimet
dietologjike duket se arterioskleroza mund të parandalohet me anë të një diete
të pasur në yndyrna të pangopura dhe të varfër në yndyrna të ngopura.
Edhe pse një tepri e kolesterolit në gjak përbën një faktor rreziku për
sëmundjet e aparatit të qarkullimit të gjakut, kjo lëndë është e rëndësishme për
organizmin. Shumë molekula kolesteroli marrin pjesë në ndërtimin e membranave
qelizore, pra janë përbërëse thelbësore të qelizave. Përveç kësaj, kolesteroli
përdoret dhe për sintezën e molekulave të ngjashme, por me funksion krejt të
ndryshëm. Të tilla janë, për shembull, hormonet seksuale. Nisur nga rëndësia që
ka kolesteroli për trupin, një pjesë e tij prodhohet edhe në mëlçi. Sasia e
prodhuar në këtë organ është rreth katër herë më e vogël se ajo që merret me
dietën normale.
Proteinat. Pjesa më e madhe e përbërësve organikë të trupit tonë janë proteinat.
Proteinat që gjenden te
ushqimet janë burime azoti, për të cilat trupi ka nevojë për prodhimin e
proteinave të veta. Ato kanë një rol themelor, sepse marrin pjesë në proceset
kimike si katalizatorë (enzima) dhe përbëjnë pjesën më të madhe të strukturave
qelizore.
Proteinat me origjinë shtazore gjenden te mishi, qumështi dhe vezët; ato
me origjinë bimore gjenden në veçanti te bishtajoret, si fasulet, qiqrat, soja
etj.
Proteinat ndërtohen nga kombinimi i 20 aminoacideve të lidhura mes tyre
duke formuar zinxhirë të gjatë. Nëntë prej këtyre aminoacideve quhen
thelbësore, sepse trupi ynë nuk është në gjendje t’i prodhojë duke u nisur nga
molekulat e tjera.
Aminoacidet thelbësore gjenden si në proteinat shtazore, ashtu edhe në
ato bimore. Megjithatë proteinat shtazore i përmbajnë këto aminoacide në
raporte më të përshtatshme me kërkesat e organizmit tonë.
Sasia ditore e proteinave është e domosdoshme, sepse trupi i njeriut nuk
është në gjendje t’i rezervojë ato, siç ndodh me disa lloj sheqernash dhe
yndyrnash. Nëse pesha jonë është 60 kg, nevoja ditore për proteina është 60 g.
Specialistët e të ushqyerit vlerësojnë se nga këto 60 g, 30 g duhet të jenë me
origjinë shtazore dhe 30 g duhet të jenë me origjinë bimore.
Vitaminat
Në disa papiruse egjiptiane gjenden përshkrimet e riteve të kremtuara
nga priftërinjtë për rikthimin e shikimit të dobësuar të njerëzve që kishin
kryer udhëtime të gjata në shkretëtirë. Këtyre njerëzve u jepej mëlçia e një
majmuni që i flijohej hyjnive.Sot e dimë se mëlçia përmban vitaminën A. Mungesa
e kësaj vitamine shkakton mjegullimin e kornesë, cipës së tejdukshme që vesh
pjesën e përparme të syrit. Kjo sëmundje, që quhet kseroftalmi shkakton verbërinë, por në fazën fillestare ajo mund të
kurohet. Si pasojë e mungesave ushqimore gjatë udhëtimeve në shkretëtirë, njerëzit
mund të prekeshin nga një formë e kurueshme e kseroftalmisë.
Organizmi ynë ka nevojë për 13
vitamina. Këto janë lëndë kimikisht të ndryshme ndërmjet tyre, por të
domosdoshme për funksionimin e organizmit edhe pse nuk janë materiale ndërtimi
apo burime energjie.
Për këtë arsye, tabletat me bazë vitamine, në kundërshtim me sa mund të
mendohet, nuk janë në gjendje të përmirësojnë ato veprime që kërkojnë energji.
Shumë vitamina, si ato të grupit B, janë koenzima, pra janë pjesë integruese e
enzimave, pa praninë e të cilave nuk mund të veprojnë si katalizatorë. Për
vitamina të tjera, funksioni është i ndryshëm. Për shembull, vitamina A përdoret
për formimin e rodopsinës. Rodopsina është pigmenti i ndjeshëm ndaj dritës që
ndodhet te kleçkat, të cilat janë qeliza ndijore në retinën e syrit. Ato mundësojnë
shikimin bardhë e zi. Ndërsa vitamina D rregullon sasinë e kalciumit dhe të
fosforit në gjak dhe ndihmon në kalcifikimin e kockave. Vitamina E ndalon
ndryshimin e membranave të qelizave. Vitamina K është antihemorragjike pasi
ndihmon në mpiksjen e gjakut.
Disa vitamina (ato të grupit B
dhe vitamina C) janë të tretshme në ujë ose hidrosolubël, të tjera janë të
tretshme në yndyrë ose liposolubël (vitaminat A, D, E, K, acidi folik).
Te
qumështi dhe vaji i peshkut ka më shumë vitamina të tretshme në yndyrë, kurse
te perimet ka më shumë vitamina të tretshme në ujë. Në përgjithësi vitaminat
merren në sasi të vogla që, pasi të kenë kryer rolin e tyre si koenzima, të
mund të përdoren sërish. Përkundrazi, vitamina C duhet marrë në sasi të mëdha,
rreth 75 mg në ditë, sepse në dallim nga të tjerat konsumohet dhe teprica
eliminohet me anë të urinës. Sot mendohet se shumë vitamina, në veçanti ato A,
E dhe C, kanë rol parandalues kundër tumoreve, pasi janë të afta t’u
kundërvihen efekteve të dëmshme të radikaleve të lira. Këto të fundit mund të
ndryshojnë me pasoja të rënda strukturën e membranave fosfolipidike të
proteinave apo edhe të vetë ADN-së.
Dokumenti për printim: Shkarko këtu
